Met Wozzeck keert theatercoryfee Johan Simons – die in 2019 in ons huis Verdi’s Don Carlos regisseerde – terug naar Opera Ballet Vlaanderen. Simons neemt voor het eerst de opera van Alban Berg onder handen. De theatertekst van Georg Büchner waarop de opera is gebaseerd, is hem niet onbekend. Al drie keer heeft hij het stuk op de planken gebracht, en de urgentie om het opnieuw te doen voelt hoog: ‘Wozzeck zegt dingen die we beter ernstig nemen, want we stevenen als mensheid af op een afgrond.’

Wozzecks verhaal lijkt je lijfstuk te zijn: telkens keer je ernaar terug.

'Ik ben er simpelweg nog niet klaar mee. Ik leerde de personages steeds beter kennen, maar ik heb nog altijd het gevoel dat ze niet uitverteld zijn. Er zijn ook veel losse eindjes. De theatertekst van Georg Büchner bleef door diens vroege dood onafgewerkt. Het materiaal is daardoor zeer fragmentarisch. Dat maakt dat er veel open ligt en dat je het verhaal altijd kan herinterpreteren en hercontextualiseren.'

Berg heeft in zijn opera de tekstflarden van Büchner in een specifieke structuur gegoten. Voel je nog steeds die openheid?

'Als je een opera regisseert, moet je altijd aan de slag met een gegeven structuur. Eens de muziek gestart is, ben je op een trein gesprongen die doorraast en niet omkeert. Daar kan je als regisseur niets aan veranderen. Je kan dat belemmerend noemen, maar ik vind het net inspirerend. Ik moet veel meer met mezelf overleggen hoe ik me tot die structuur verhoud. Ik kan de situatie enkel volgen en daarin mijn eigen ding proberen te doen. Bergs opera is gelukkig een fenomenaal kunstwerk waarin ik me graag door de muziek laat leiden om alles open te breken.'

Ontroering en medelijden opwekken is iets waar veel operacomponisten goed in zijn, maar ook kritiek op krijgen…

'Precies, maar bij Berg gaat het verder omdat zijn muziek nergens wil strelen en bijna nooit harmonisch is. Zijn partituur blijft niet hangen in de gevoelswereld van personages. Ze legt ook de gedachtewereld van Wozzeck bloot. De compositie helpt om te achterhalen waarom hij doet wat hij doet en zegt wat hij zegt. Die waarom-vraag wil ik

begrijpen – iets wat de andere personages in het verhaal niet willen doen. Maar net daardoor wordt Wozzeck gevaarlijk en brengt hij uiteindelijk zowel Marie als zichzelf om. Het is makkelijk om de stap van het begrijpen over te slaan en Wozzeck als een halve gek voor te stellen, een slachtoffer met wie je enkel medelijden kan hebben. Deze regie moet verder gaan: het publiek doen beseffen dat mensen als Wozzeck gevaarlijk worden uit woede en wanhoop, omdat ze zo onrechtvaardig behandeld worden.'

‘De waarom-vraag wil ik begrijpen, iets wat de andere personages in het verhaal niet willen doen. Daardoor net wordt Wozzeck gevaarlijk’

— Johan Simons

Hoe ga je het slachtofferschap uit de weg in je regie?

'Door personages niet als zwak of passief voor te stellen. We hebben ervoor gekozen om Wozzecks mentale ruimte via de scenografie een visuele vertaalslag te geven: een wit, hellend speelvlak wordt omgeven door hoge, intimiderende muren. De maagdelijke, witte onschuld van die ruimte wordt al snel besmeurd door het gedachtegoed van het hoofdpersonage. Vanaf de eerste minuut is Wozzecks gevaarlijke kracht voelbaar op de scène. Door zijn verbeelding ernstig te nemen en hem in zijn eigen mentale ruimte voldoende zelfbeschikkingsrecht te geven, maak ik er een soort kunstenaar van. Ik lees Wozzecks zelfdoding niet per se als een daadwerkelijke beëindiging van zijn leven, maar als een artistieke performance die over meer gaat dan enkel zichzelf. Het is een waarschuwing aan de maatschappij waarin we leven, een opoffering aan een groter levensideaal.'

Ook Berg lijkt niet te willen dat het publiek zich verliest in een medelijden met slachtoffers op de bühne: hij laat het voordoek steeds sluiten na elke scène.

'Die doekendramaturgie is door de componist zelf bedacht en wil ik niet negeren. Ik wil erachter komen wat het doet met de toeschouwer als je telkens opnieuw een scène genadeloos afbreekt door het doek te laten zakken terwijl de muziek blijft doorrazen. Het is verleidelijk om overal beelden op te plakken, maar hier is het goed om het niet te doen. Je vermijdt zo de pathetiek. Tegelijk is zo’n neervallend doek snoeihard voor wat er met Wozzeck gebeurt: als een guillotine hakt het het verdere relaas weg voor de ogen van het publiek. De bladzijde lijkt omgeslagen, maar als het doek opgaat voor de volgende scène, zien we dat Wozzeck nog steeds in een rotvaart naar de afgrond gedreven wordt.'

Je sprak al over ondergangsgedachten en waarschuwingen die je leest in het stuk. Waarover gaan die?

'We hebben nog steeds niet in de gaten dat we de mensheid niet serieus nemen, en al zeker niet de medemens die minder in staat is om zich te uiten. Met de opera wil ik het publiek een andere, rigoureuze kijk op de wereld geven, en in het bijzonder op de wereld van Wozzeck. Een die vertrekt van respect voor de blik van gemarginaliseerden, voor het anders denken, voor de buitengewone dingen die we niet begrijpen. Want we moeten erkennen dat we hetzelfde lot delen als hij. Ik ben 78 en ik kan ondertussen spreken over een lang leven, maar ik vind de situatie uitzichtlozer dan die ooit is geweest. Wozzeck is een filosofische figuur die ons verplicht hierover na te denken. Hij is net als ik continu op zoek: waarom leven we eigenlijk? Waarom leef ik? Als niets van wat ik zeg ook maar één seconde serieus wordt genomen, is iets dan nog de moeite waard?'

De ‘waarom-vraag’ houdt je enorm bezig...

'Het is de essentie van het leven en van mijn vak als regisseur. Ik ben nog steeds niet achter het waarom van de dingen. En om het pathetisch te zeggen: het antwoord ligt vermoedelijk in de eeuwigheid. Ik geloof ook dat mijn beste werk nog moet komen. Dat ik, ondanks mijn lange carrière, nog niet klaar ben. Het is een motief om verder te leven en door te gaan, om deze opera te doen en weer een stap verder te komen met Wozzeck.'

Op het einde van de opera kiest Berg ervoor om het kind van Wozzeck en Marie met een stokpaard te laten spelen terwijl het ‘hop hop’ zingt. Kan voor zijn generatie het beste nog komen?

'Op een bepaald moment in het leven draaien de rollen om en begin je van je kinderen te leren, zo heb ik aan den lijve ondervonden. Dat lijkt ook de eindscène te zeggen: verwonder je, en luister naar de waarschuwingen en waarom-vragen van de volgende generatie. Welke oproep doen ze? Hoe denken zij dat het er met de wereld aan toe gaat? Hoe zouden zij het graag zien evolueren? Laten we erkennen dat de mensheid gedurende vele generaties op de verkeerde paarden heeft gewed. Als ik kijk naar de jonge generatie, zie ik gelukkig heel wat knappe koppen rondlopen die vurig naar verbetering streven. Het geeft hoop dat zij ons wakker kunnen schudden en ons ter discussie kunnen blijven stellen, als we hun daar de speelruimte voor geven.'