Satyagraha. De kracht van de waarheid

8 waarheden over Satyagraha

door Koen Bollen, ma 16 jan 2023

‘Een verbluffende, totale versmelting van dans, zang en orkestklank’, zo klonken de lovende woorden op Klara toen Philip Glass’ meesterwerk Satyagraha in 2018 zijn Belgische première beleefde in Gent. Deze meeslepende opera is nu opnieuw te beleven in de veelgeprezen gedanste enscenering van Sidi Larbi Cherkaoui, ditmaal alleen in Antwerpen. Satyagraha is een meeslepend muzikaal portret van Mahatma Gandhi en vertelt over de jonge jaren van de Indiase vrijheidsstrijder die in Zuid-Afrika zijn satyagraha ontwikkelde, de leer van het geweldloze burgerlijke protest.

1. Philip Glass

De Amerikaanse componist Philip Glass (°1937) is een van de grondleggers van de minimal music. Zijn werk in de jaren 1960 met sitarvirtuoos Ravi Shankar, leidde tot een grote interesse in Indiase muziek. Met Indiase ritmes als inspiratie creëerde hij een unieke, bijna hypnotiserende muzikale taal, waarin repetitieve en cyclische structuren de opvallendste eigenschappen zijn. De opera Einstein on the Beach, oorspronkelijk in een regie van Robert Wilson, is ongetwijfeld zijn beroemdste compositie. Bij Opera Ballet Vlaanderen waren naast Satyagraha enkele seizoenen geleden ook al zijn Akhnaten en de kameropera In the Penal Colony te beleven. Filmfanaten kennen Glass’ muziek dan weer uit onder meer Kundun, The Hours en Notes on a Scandal, drie films die hem telkens een Oscarnominatie bezorgden.

2. Portretopera

Satyagraha (1980) vormt met de opera’s Einstein on the beach (1975) en Akhnaten (1984) een trilogie van portretopera's. Ze gaan over drie historische figuren (Albert Einstein, Mahatma Gandhi en farao Akhnaten) die elk op hun eigen wijze de wereld veranderden. Mahatma Gandhi (1869-1948) was een Indiase jurist, politicus en spiritueel leider die geweldloos verzet inzette om de strijd voor de Indiase onafhankelijkheid van de Britse overheersing te leiden: ‘Als ik wanhoop, dan bedenk ik dat door de hele geschiedenis waarheid en liefde altijd hebben overwonnen. Er zijn tirannen geweest en moordenaars, en hoewel ze soms onoverwinnelijk lijken, aan het einde verliezen ze altijd. Onthoud dat – altijd.’

In Satyagraha besloot Philip Glass de vroege jaren van Gandhi in Zuid-Afrika (1893 tot 1914) te portretteren. Bewogen door de repressie van de Indiase minderheid in het land ontwikkelde Gandhi zijn ideeën van het geweldloze verzet in het kader van wat hij satyagraha noemde (wat ‘kracht van de waarheid’ betekent). Gandhi inspireerde er protestbewegingen van minderheden overal ter wereld mee.

3. De leer van de satyagraha

Satyagraha – de kracht van de waarheid – is de leer van Mahatma Gandhi (1869-1948) die een geweldloze burgerlijke weerstand tegen onrecht vooropstelt en ongehoorzaamheid tegenover de bestaande onrechtvaardige orde predikt. De basisprincipes zijn waarheid, geweldloosheid en het eigen lijden. Daarnaast zijn principes zoals bezitloosheid, werkdiscipline, verbod op stelen en de gelijkberechtiging van alle religies fundamenteel voor de satyagraha. De missie van een satyagraha-campagne was altijd rechtvaardige politieke, economische en sociale structuren te creëren om rechtvaardigheid en een waardige, morele manier van leven te verzekeren voor iedereen.

4. Drie bedrijven, drie iconische figuren

Philipp Glass’ opera heeft drie bedrijven. Elk bedrijf is opgedragen aan een iconische geestesgenoot van Gandhi. Het eerste is gewijd aan de Russische schrijver Leo Tolstoj, wiens geschriften en ideeën Gandhi inspireerden om zijn gedachtegoed te ontwikkelen. Hij vertegenwoordigt het verleden. Het tweede bedrijf is opgedragen aan de schrijver Rabindranath Tagore, een vriend en tijdgenoot van Gandhi. Hij staat voor het heden. Het derde bedrijf is opgedragen aan Martin Luther King jr., die de toekomst vertegenwoordigt. Hij zet de erfenis van Gandhi na diens dood voort.

5. Episodes uit Gandhi’s leven

De drie bedrijven bevatten in totaal zeven scènes die in hun titels verwijzen naar concrete episodes uit het leven van Gandhi in Zuid-Afrika. Ze herinneren aan momenten die voor de satyagraha-beweging doorslaggevend zijn geweest: het leven op de coöperatieve Tolstoj-boerderij, de eed van trouw die de leden van de beweging zweren, de bescherming die een geëngageerde dame Gandhi bood, de oprichting van het dagblad Indian Opinion, het verbranden van discriminerende registratiekaarten van de Indiase minderheid en de protestmars van Newcastle.

6. Zangteksten uit de Bhagavad Gîtâ

Hoewel de scènes uit Gandhi’s leven op de scène te beleven zijn, bestaat de gezongen tekst van de opera uitsluitend uit fragmenten van de Bhagavad Gîtâ, onderdeel van het oeroude hindoeïstische epos Mahābhārata en geschreven in het Sanskriet. In de vorm van een dubbelgesprek tussen de god Krishna en de krijgsheer Arjuna komen hierin centrale kwesties over spiritualiteit en menselijk handelen aan bod. De fragmenten corresponderen inhoudelijk met de episodes uit Gandhi's leven. De Bhagavad Gîtâ begint (en ook de opera) met het inzicht van Arjuna (of ook Gandhi) dat je concreet moet handelen om je eigen lotsbestemming te vervullen.

7. Het Koor

Het Koor van Opera Ballet Vlaanderen levert een olympische prestatie in het zingen van Philip Glass’ partituur. Het is niet enkel de uiterst ongewone taal – het Sanskriet – die de grote uitdaging vormt, ook het uit het hoofd leren van de vele complexe en lange herhalingen is een waar huzarenstuk. Daarnaast zingt het Koor op bepaalde momenten slechts op één of twee verschillende toonhoogtes, wat zonder de juiste techniek tot stemverlies zou kunnen leiden. Gelukkig hebben de zangers en zangeressen van het OBV-Koor zoveel ervaring dat ze die uitdaging allemaal op een geheel eigen wijze kunnen aangaan op maat van hun specifieke stem.

8. Sidi Larbi Cherkaoui’s Satyagraha: eeuwige dans als een eeuwige strijd

Regisseur en choreograaf Sidi Larbi Cherkaoui focust in deze doorvoelde lezing van Philip Glass’ meesterwerk op de figuur van Gandhi zelf. De opera eindigt met een monoloog van Gandhi waarin hij stelt dat de kracht van de waarheid in tijden van onrecht altijd opnieuw zal ontwaken als we luisteren naar de roep in onszelf om tegen het onrecht op te staan, en daar ook naar handelen. Die cyclische gedachte inspireerde Cherkaoui. Hij verbeeldt ze door dansers in te zetten in zijn zo eigen bewegingstaal, bestaande uit voortdurende bewegingssequensen als in een perpetuum mobile. Uitgaande van het leven en de filosofie van Gandhi en samen met zijn decorontwerper Henrik Ahr en kostuumontwerper Jan-Jan Van Essche, verbindt Cherkaoui het anekdotische met het eeuwige in een overweldigende, meditatieve voorstelling.

Ontdek Satyagraha

Satyagraha. De kracht van de waarheid

Schrijf je in voor onze nieuwsbrief

Volg ons