Wanneer het zoontje van Wozzeck en Marie verneemt dat zijn moeder dood werd aangetroffen, rijdt hij toch onverstoord verder op zijn stokpaardje. ‘Hop, hop!’, zingt hij, en dat zijn meteen ook de laatste woorden van het verpletterende drama Wozzeck. ‘Die kinderlijke onschuld treft mij diep’, zegt dirigent Alejo Pérez. ‘Het kind is zich helemaal niet bewust van de wereld die rondom hem uiteen is gevallen, maar leeft in een kleine bubbel, afgezonderd van de ellende en de brutaliteit waar we als publiek getuige van waren.’

Voor Pérez is Hop, hop! – dat bovendien het thema is van het huidige seizoen van OBV – zonder twijfel een van de sleutelmomenten uit een opera die hij als ‘ronduit geniaal’ omschrijft. ‘Dit ongewone einde draagt het idee van een cyclische terugkeer in zich. Ik zie er de gedachte in dat het drama van vooraf aan kan herbeginnen én je aanschouwt de mens die gewoon verder gaat met zijn leven ondanks de tragedies die rondom hem hebben plaatsgevonden.’ ‘Maries knaapje’, zoals hij in het libretto wordt genoemd, heeft in een oogwenk zijn beide ouders verloren. Wozzeck heeft eerst zijn vrouw Marie vermoord en is daarna verdronken in een meer waarin hij het bloed van zijn misdaad wilde wissen. Zelfdoding? Het is een aannemelijke gedachte. ‘In een opera als Wozzeck is het onmogelijk één sleutelmoment te kiezen, er zijn er meerdere’, zegt Pérez. ‘Neem precies Wozzecks moord op Marie, waarbij de hele scène toewerkt naar die ene noot b (si). Het effect daarvan is mindblowing. Maar als ik puur emotioneel én poëtisch kies, dan kom ik uit bij Hop, hop!. Steeds weer snijdt dit einde mij de adem af.’

Bij Opera Ballet Vlaanderen dirigeert Pérez voor het eerst de opera, die hij als luisteraar door en door kent en die hij grondig heeft geanalyseerd. Met daarnaast Lulu op zijn repertoire – de andere, onvoltooide opera van Alban Berg – en zijn ruime ervaring in 20e-eeuwse en hedendaagse muziek is de Argentijnse maestro de geknipte dirigent voor Wozzeck. Wozzeck staat bekend om zijn bijzonder hechte muziekdramatische constructie. Bij zijn vroege dood in 1837 liet de Duitse toneelschrijver Georg Büchner – hij was nog geen 24 – zijn stuk Woyzeck onvoltooid en in verschillende versies achter. De componist Alban Berg ontpopte zich tot een clevere theaterman, want hij gaf een erg dwingende vorm aan zijn opera die hij baseerde op dat nagelaten toneelstuk Woyzeck van Büchner. Pérez: ‘Berg maakte een rake keuze uit de scènes van het oorspronkelijke stuk en bracht een filmische opbouw aan die je als publiek totaal meezuigt in het drama. Er is geen ontsnapping mogelijk. De combinatie van een solide architectuur en een bijzondere, dramatische drive en wendbaarheid is een van de wonderen van de partituur.’

Emotionele herkenning

Wozzeck geldt als een ‘atonale’ opera – een opera die het vertrouwde tonale systeem op de helling zet. (Atonale muziek maakt komaf met toonaarden en vaste tooncentra, die in het tonale systeem voorop staan, red.) Hoe komt het dat een opera met een weinig vanzelfsprekende muzikale taal een breed publiek aanspreekt, steevast (nieuwe) luisteraars emotioneert en een vaste stek heeft verworven in de operacanon? Pérez: ‘Er is een misverstand over atonaliteit, zeker in het geval van Wozzeck. Het idee dat atonaliteit alleen wordt ingezet om tonale muziek te vermijden, is fout. Het gaat eerder om een uitbreiding van de mogelijkheden van de vroegere tonale muziek. Berg zet een rijk gamma aan muzikale mogelijkheden in. Zo is er zowel atonaliteit als tonaliteit en zijn er aanzetten tot twaalftoonsmuziek. Je blijft niet in één muzikale taal of sfeer hangen. Nooit heb je bovendien het gevoel van “intellectuele” muziek, ondanks de rationele constructie. Ook de atonale muziek, die onder meer de geestelijke verwarring en hallucinaties van Wozzeck karakteriseert, werkt erg emotioneel. Komt daarbij dat de componist verschillende bekende muziekgenres citeert die sterk met tonale muziek zijn verbonden: volkslied, mars, wiegelied, cafémuziek… Ook dat brengt een hoge graad van emotionele herkenning teweeg. Hij integreert die herkenning en emotionele betrokkenheid trouwens met de grootste naturel, zonder enig effectbejag of manipulatie van de toeschouwer / luisteraar.’

‘Bergs muziek spreekt eerst het buikgevoel aan en pas daarna het denkvermogen. Hoe verward of waanzinnig Wozzeck ons ook kan voorkomen, onvermijdelijk brengen we empathie voor hem op’

– Alejo Pérez

Kijken/luisteren naar de afgrond

‘De mens is een afgrond, het duizelt je als je erin kijkt’, luidt een van de beklijvende en raadselachtige zinnen van Wozzeck. ‘De opera zit vol van dergelijke gelaagde zinnen die enorm binnenkomen. Metaforisch zou je kunnen zeggen dat Wozzeck beleven iets is als kijken en luisteren naar de afgrond. Wat Bergs opera zo uniek maakt, is dat de componist zich op elk moment erg bewust is van de psychologische impact van het drama op het publiek. Door subtiele verwijzingen of aankondigingen te gebruiken werkt het ook in op het onderbewuste. Op die manier is het een opera die echt onder de huid kruipt. Ik moet denken aan een wetenschappelijke studie die ik las over de visuele waarneming bij de mens. Ik vereenvoudig even: de visuele informatie die we binnenkrijgen, gaat eerst door een zone die alleen onze emoties aanspreekt en pas daarna bereikt ze de hersenen. Let wel, dat gebeurt in een fractie van een seconde. Dat inzicht kan je vertalen naar de impact van Bergs muziek in Wozzeck: die spreekt eerst het buikgevoel aan en pas daarna het denkvermogen. Want hoe verward, gestoord of waanzinnig Wozzeck ons ook kan voorkomen, onvermijdelijk brengen we empathie voor hem op. Het lijkt niet te loochenen: vanuit een evolutionair standpunt zijn wij mensen in de eerste plaats emotionele wezens.’

Wozzeck / Alban Berg

Alban Bergs Wozzeck is een van de meest vooruitstrevende partituren uit het operarepertoire. Theatercoryfee Johan Simons neemt ons mee in de waanbeelden van Wozzeck, die niemand lijkt te begrijpen. Dat leidt tot een gevaarlijke situatie die enkel fataal kan aflopen.