Voor theaterliefhebbers is de Zwitserse regisseur Christoph Marthaler geen onbekende. Na zijn doorbraak met Murx den Europäer! Murx ihn! Murx ihn! Murx ihn! Murx ihn ab! in 1993 in de Berlijnse Volksbühne stonden zijn voorstellingen op vele grote Europese podia. Ook in België was hij geregeld te zien: gelauwerde producties zoals Maeterlinck deden het NTGent in de jaren 2000 tot de nok vollopen.

Onder invloed van de Belgische intendant Gerard Mortier begon Marthaler opera’s te regisseren waarmee hij onder meer het publiek van de Salzburger Festspiele, de Parijse Opera en De Munt kon inpakken. Nu komt hij sinds lang weer naar België om met Der Freischütz zijn eerste voorstelling bij Opera Ballet Vlaanderen te brengen. ‘De beste Freischütz ooit’, schreef de Duitse pers na de première bij Theater Basel. Dat Webers opera een kolfje naar Marthalers hand is, hoeft niet te verbazen. Nationalisme, vereenzaming en wrange vormen van nostalgie kleuren zo goed als al zijn voorstellingen.

Wat maakt de opera zo moeilijk?

'Het verhaal is gewoonweg absurd. De jonge Max wil trouwen met zijn geliefde Agathe, maar hij mag dat enkel doen als hij slaagt voor een schietproef. Het is bijna obsceen dat je niet zou mogen trouwen omdat je een schot mist. En wat zou dat anno 2024 moeten betekenen? Het werd snel duidelijk dat ik iets wilde met de ingekapselde wereld waarin de vereenzaamde personages van Der Freischütz zich bewegen. Dat wekte mijn interesse.'

Geïsoleerde figuren die ronddolen in een omsloten universum: dat klinkt als typische Marthaler-kost.

'Ik ben altijd gefascineerd geweest door figuren die je niet zomaar op straat tegenkomt, zoals de jagers in Der Freischütz, – tot uiteindelijk blijkt dat die figuren net de mensen zijn die je dagelijks ontmoet. Voor de opera vond ik inspiratie bij de eenzame mannen die je ziet rondhangen in bruine kroegen. Ze zitten in hun eentje aan een tafel en staren voor zich uit, tot iemand even naar buiten gaat en plots iedereen begint te roddelen. Als hij terugkomt, valt het gesprek weer stil en keert alles terug naar de begintoestand. Zo gaan de dingen telkens opnieuw hun gangetje, iets wat ik zowel in Zwitserse als in Belgische cafés heb zien gebeuren.'

Hebben jullie daarom het einde van de opera zo radicaal herwerkt?

'We hebben ervoor gekozen de absurde en ongeloofwaardige finale te deconstrueren door muzikale lagen op elkaar te plakken. We creëren een situatie waarin alle personages in een eeuwige proefperiode belanden, een loop waarin ieder individu telkens opnieuw instort en weer opstaat. We hebben sowieso veel van de gesproken tekstpassages uit het libretto herwerkt en herschreven, maar op het einde moest er iets extremers gebeuren. Door muzikale momenten uit de opera te hernemen en door elkaar te spelen, wordt het gevoel dat alles in hetzelfde rondje vastzit versterkt.'

‘Elke lokale politicus weet dat je bij die eenzame mannen in de dorpscafés iets kan laten opborrelen als je de juiste dingen zegt. Vereenzaamde mensen zijn een gemakkelijk slachtoffer’

— Christoph Marthaler

In het libretto van Der Freischütz wordt inderdaad niet alleen gezongen, maar ook veel gesproken.

'Toen we het libretto doornamen, viel ons op dat de muziek buitengewoon veel wordt onderbroken door gesproken dialogen. Je kan je afvragen wat het belangrijkste is in deze opera: de gesproken tekst of de gezongen muziek? We hebben ervoor gekozen Webers muzikale principes, waarin veel materiaal wordt herhaald, toe te passen op de gesproken teksten door dialogen te hernemen, wat een grappig effect geeft. Daarnaast hebben we teksten toegevoegd, waaronder een politieke speech. Ik sprak al over hoe de AfD lelijk huishoudt in parlementen, maar de zaadjes van hun macht worden geplant in het universum waarin ik Der Freischütz plaats: elke lokale politicus weet dat je bij die eenzame mannen in de dorpscafés iets kan laten opborrelen als je de juiste dingen zegt. Vereenzaamde mensen zijn een gemakkelijk slachtoffer.'

Zoals steeds behandel je alles met humor. De voorstelling is ondanks alles speels en amusant.

'Zonder humor kan ik niet werken. Hoe heftiger of tragischer de thematiek, hoe belangrijker de rol die ik humor toedeel. Het tragische en het komische liggen sowieso dicht bij elkaar. Als je die ontstellende gemeenschap van Der Freischütz vanop een afstand bekijkt, wordt de situatie best grappig. Ik vergelijk het nog even met de Duitse politiek: een extreemrechtse partij als de AfD bezig zien is verschrikkelijk, maar tegelijk heeft het veel weg van een performance waarvan je bijna niet kan geloven dat die werkelijk plaatsvindt. Daardoor wordt zo’n situatie net humoristisch – al is het maar even – om daarna snel weer als zeer ernstig te worden ervaren. Op die spanningsverhouding stoelt onze regie van Der Freischütz.'

Ook de scenografie zal herkenbaar aanvoelen: in vele Belgische dorpen vind je een clublokaal of polyvalente zaal zoals die van Der Freischütz.

'We wilden een ruimte creëren die er als een schuttershuis uitziet. Een openbare plaats, een kroeg met tafels waar je bier drinkt, een zaal waar op een klein podium concertjes kunnen worden gehouden. Een plek zoals ik die inderdaad ook al in België heb gezien. Anna Viebrock, de scenografe met wie ik al jaren samenwerk, had voor een andere voorstelling van mij, The Unanswered Question, een gelijkaardige set gemaakt. Die scenografie hebben we gerecupereerd en als basis voor Der Freischütz genomen. Het is al langer mijn methode om oude scenografieën te recycleren. Dat doe ik onder andere uit ecologische overtuiging. Soms kun je met kleine aanpassingen een heel andere wereld creëren die perfect klopt voor een nieuw stuk.'

Niet alleen de scenografie uit The Unanswered Question keert terug, ook zangeres Rosemary Hardy was toen van de partij en vertolkt nu de rol van Ännchen, het nichtje van Agathe.

'We waren volop op zoek naar iemand die Ännchen kon zingen, een rol die normaal door een jonge sopraan wordt vertolkt. Telkens botsten we op het probleem dat we met zo’n naïef personage weinig konden aanvangen. We vroegen ons af of we niet het tegenovergestelde moesten doen, of we van Ännchen niet iemand moesten maken die al veel heeft meegemaakt en ook net daarom de rol niet meer zo goed gezongen krijgt. Alsof ze met haar zanglijnen moet vechten. Ik heb al veel met Rosemary Hardy gewerkt, ze kent mijn werk goed. Het leuke is vooral dat ze niet ijdel is en het aandurft om een rol te zingen die voor haar leeftijd niet meer vanzelfsprekend is – hoewel ik vind dat ze dat fantastisch doet. Dankzij haar openden zich nieuwe spelmogelijkheden.'

‘ Als ik vereenzaamde mensen op het podium wil tonen, gebruik ik zang en muziek om ze alsnog samen eenzaam te laten zijn. Die spanning zoek ik altijd op in mijn theatertaal’

— Christoph Marthaler

Of je opera maakt of niet, er wordt zo goed als altijd gezongen in je voorstellingen. Waarom is muziek zo belangrijk in jouw theatertaal?

'Muziek creëert een sociale cohesie op de scène, ook in het theater. Soms zie je een theatervoorstelling waarbij je het gevoel hebt dat de acteurs niet écht samen spelen. Ik ben muzikant van opleiding en door mijn ervaringen in orkesten heb ik geleerd dat je pas een hechte groep wordt door samen te musiceren. Wanneer ik aan een nieuw project begin, vind ik het daarom altijd fijn om als kennismaking samen meerstemmig te zingen en naar elkaar te luisteren. Als ik vereenzaamde mensen op het podium wil tonen, gebruik ik zang en muziek om ze alsnog samen eenzaam te laten zijn. Die spanning zoek ik altijd op, dat is de basis. Ik vind het ook hoopvol te zien hoe plotseling een groep in zichzelf gekeerde mensen samen aan het zingen gaat. Er opent zich een mogelijkheid tot verbinding: misschien hoeven ze niet alleen te zijn, misschien luisteren ze toch naar elkaar. Misschien is dat wat die recensent bedoelt: wat ik toon in Der Freischütz en hoe ik muziek inzet, is de basis waaruit al mijn voorstellingen vertrekken.'