Salome ontsluierd

door Piet De Volder, vr 15 nov 2024

Aan het decadente hof van Herodes Antipas brengt de aantrekkelijke en eigenzinnige prinses Salome de hoofden op hol, niet in het minst dat van Herodes zelf, haar stiefvader. Voor hem danst ze, na veel aandringen, de erotische ‘Dans van de zeven sluiers’. Maar ondanks haar geleidelijke onthulling blijft Salome onvoorspelbaar en ongrijpbaar. We lichten enkele sluiers van Richard Strauss’ operapersonage, haar Bijbelse en literaire inspiratiebronnen en van de nieuwe productie van Ersan Mondtag.

1 — BIJBELS

Er zijn weinig opera’s waarin bekende Bijbelse personages je zo voor de voeten lopen als Richard Strauss’ Salome. Op kop: de profeet en prediker Johannes de Doper (Jochanaän in de opera). Hij doopte Jezus Christus in de Jordaan en werd door koning Herodes Antipas gevangengenomen omdat hij kritiek had op Herodes’ zogenaamd onwettige en ‘zondige’ huwelijk. Herodes Antipas was namelijk hertrouwd met Herodias, de ex van zijn halfbroer Herodes Filippus. Herodes Antipas en Herodes Filippus waren telgen van de weinig populaire Herodiaanse dynastie, die van de 1e eeuw voor tot de 1e eeuw na Christus regeerde over het (toenmalige) Joodse land, in dienst van het Romeinse Rijk. Herodes Antipas was een vazalvorst, afhankelijk van de Romeinse keizer. Hij is bekend uit de evangelies als de man die Johannes de Doper ter dood liet brengen en mogelijk heeft bijgedragen tot Christus’ executie. Christus zelf zit niet in de opera – dat was in de toenmalige theaterpraktijk compleet ondenkbaar – maar zijn komst als de Messias wordt door Johannes wel met luide stem verkondigd. Aan het einde van de opera wordt het hoofd van Johannes op een schotel gepresenteerd als beloning voor een dans die Herodes’ stiefdochter Salome voor de vorst heeft uitgevoerd. Ook die macabere gebeurtenis wordt in de Bijbel geëvoceerd, weliswaar kort, en zonder Salome bij naam te noemen. Bij de historicus Flavius Josephus wordt ‘de dochter van Herodias’, zoals evangelisten Marcus en Matteüs haar omschrijven, wel als Salome geïdentificeerd.

2 — SCHANDAALSTUK

Het weinig verkwikkelijke einde van Johannes is de climax van de opera en van het theaterstuk van de Ierse schrijver en dandy Oscar Wilde, waarop Strauss zich baseerde. Het bloemrijke en in het Frans geschreven stuk Salomé werd gepubliceerd in 1893. Wilde zou nooit een opvoering ervan meemaken want de enige voorstellingen van Salomé tijdens zijn leven vonden plaats in 1896, in het Théâtre de la Comédie-Parisienne (vandaag Athénée Théâtre Louis-Jouvet), toen de schrijver in hechtenis zat wegens ‘illegale homoseksuele activiteiten’. Salomé, dat ook in een Engelse vertaling verscheen van de hand van Wildes partner Lord Alfred Douglas, kreeg de reputatie van een schandaalstuk. In Engeland waren publieke voorstellingen lang verboden, tot omstreeks 1931. De morele bezwaren tegen Wildes stuk werden handig verborgen achter het verbod om Bijbelse personages op de scène te brengen.

3 — IN DE BAN VAN WILDE

In november 1902 woonde Richard Strauss een Duitstalige versie van het toneelstuk bij in het Kleines Theater in Berlijn, in een regie van theaterlegende Max Reinhardt en met de toen even legendarische actrice Gertrud Eysoldt in de titelrol. De 38-jarige componist was zo in de ban van het werk dat hij verschillende voorstellingen bijwoonde. Op 9 december 1905 ging Strauss’ opera in première in het Königliches Opernhaus in Dresden. Ondanks het daverende succes kreeg ook de opera de reputatie van een schandaalstuk, waarbij de gangbare mening werd: schitterende muziek maar een door en door immoreel onderwerp. Niet alleen de Kerk verzette zich tegen opvoeringen, ook verschillende theaters haakten af.

4 — ‘DODENDANS’

Eén ding is zeker: Wilde gaf een groot dramatisch gewicht aan wat ons uit de Bijbel en de kroniek van Flavius Josephus is overgeleverd als een korte episode zonder veel context. Toch kunnen we de presentatie van een afgehakt hoofd op een banket ter ere van Herodes’ verjaardag bezwaarlijk een fait divers noemen. Wilde spon rond de droog overgeleverde feiten een web van broeierige, erotische verhoudingen. Zo raakt Salome helemaal in de ban van de heftig fulminerende Johannes. Ze wil hem aanraken en zijn mond kussen. Herodes op zijn beurt geilt op zijn stiefdochter en krijgt haar zover dat ze de ‘Dans van de zeven sluiers’ opvoert. In Strauss’ partituur groeide de dans uit tot een opzwepend orkestraal intermezzo met een oriëntalistisch coloriet. Het werd dé hit uit de opera. Ook al danst Salome voor Herodes, toch gaan haar gedachten uit naar Johannes, zo onderstreept ook de muziek. Salomes verleidelijke dans luidt zowel Johannes’ dood als haar eigen ondergang in.

5 — GENDER BENDING

Opmerkelijk: Salome raakt eerst in de ban van Johannes’ stem en pas daarna slaagt ze erin hem face to face te spreken. Daarvoor moet ze Narraboth, het hoofd van de paleiswacht, ertoe overtuigen de profeet uit zijn ondergrondse kerker te halen. Narraboth, die daarmee een verbod van Herodes overtreedt, moet toehoren hoe Salome, in een taal die overduidelijk het Bijbelse Hooglied evoceert, de fysieke schoonheid van de fanatieke asceet met een overdaad aan beelden bezingt. Het wordt Narraboth te machtig. Vervuld van lustgevoelens voor de prinses slaat hij de hand aan zichzelf. Salomes poging om de profeet te verleiden is een van de staaltjes van gender bending waarmee Wilde zijn stuk doorspekte. Wanneer Salome het lijf, de mond en het haar van Johannes bezingt, eigent ze zich de ‘male gaze’ toe: de manier waarop een man zich verlustigt in het sex appeal van een vrouw. Johannes' resolute afwijzing van de ‘verdorven’ prinses zal hem duur komen te staan.

6 — ‘FEMME FATALE’

Salome, die bij het begin van de opera met de koelheid van de maan wordt geassocieerd en als kuis wordt gezien, wordt geërotiseerd door de blik van Johannes die haar als ‘dochter van Babylon en Sodom’ brandmerkt. Johannes’ blik herleidt Salome tot een gevaarlijk ‘seksueel monster’ – een degradatie die een ontregelende invloed op haar heeft en die leidt tot het welbekende, gruwelijke einde. Door toedoen van mannelijke blikken wordt Salome geconstrueerd tot ‘femme fatale’ – de vrouw die bewust haar seksuele aantrekkingskracht inzet om de man ten val te brengen en die, in het ergste geval, de dood inluidt. De originaliteit van Wildes stuk berust in het hanteren en doorbreken van denkbeelden die de patriarchale maatschappij uit de Victoriaanse tijd cultiveerde rond vrouwelijke seksualiteit en seksuele ontvoogding. In zowel Wildes theaterwerk als in Strauss’ opera vormen de blik van en de ‘framing’ door de andere terugkerende inhoudelijke motieven.

7 — THRILLER

Uit het talige werk van Oscar Wilde distilleerde Richard Strauss een spannende eenakter in vier scènes die door instrumentale tussenspelen naadloos in elkaar overgaan. Net zoals bij Wagner heeft het orkest een actieve, dramatische rol. Door het compactere format laat de opera zich lezen als een erotische thriller, die nergens aan vaart inboet. Ersan Mondtag zet in op de politieke thriller die onder de oppervlakte van het verhaal gist: de sociale en politieke onrust die Herodes’ dictatuur onder hoogspanning zet en de religieuze conflicten die Johannes’ prediking uitlokt. De regisseur liet zich inspireren door parallellen tussen de historische Herodes en Aleksandr Loekasjenko, president van Wit-Rusland. Beiden zijn ze vazalvorsten in dienst van een hogere macht. Zoals Herodes afhankelijk was van keizer Tiberius, zo is Loekasjenko de marionet van Poetin. Ze zijn zwakke maar wrede subdictators die de cultus van de Grote Leider vertalen in megalomane bouwwerken. Daarom beheerst Herodes’ paleis, gebouwd in de trant van post-socialistische propaganda-architectuur, de set van Mondtag. Terwijl de buitenkant van het paleis een sfeer van indoctrinatie en repressie ademt, heerst binnenin decadentie, wat Herodes en zijn hofhouding uiteindelijk ten val brengt.