Brodeck: een verhaal dat zich niet laat vergeten

Wanneer Brodeck op een avond boter gaat halen in de herberg van zijn dorp, doet hij een gruwelijke ontdekking: de dorpelingen hebben zojuist de ‘Anderer’, een vreemdeling die onlangs in het dorp kwam intrekken, omgebracht. Brodeck wordt belast met de taak het relaas van de feiten neer te schrijven, ‘zodat degene die het leest het begrijpt en vergeeft’. In de succesroman Het verslag van Brodeck (2007) van de Franse schrijver Philippe Claudel komen we mondjesmaat te weten hoe het zover is kunnen komen. De gebeurtenissen confronteren Brodeck met zijn eigen traumatische verleden, dat hij tijdens zijn schrijfopdracht mee probeert te reconstrueren.

‘Raconter des histoires, c’est un autre métier.’

‘Verhalen vertellen, dat is een ander vak.’

DAAN JANSSENS Toen Fabrice en ik enkele jaren geleden de kameropera Menuet maakten bij LODmuziektheater, kwamen al snel de gesprekken voor een volgend project op gang. Net zoals bij Menuet, dat gebaseerd was op de gelijknamige roman van Louis Paul Boon, wilden we opnieuw van een boek vertrekken. We voelden allebei veel voor Het verslag van Brodeck van Philippe Claudel, maar het was vooral de adaptatie in graphic novel van Manu Larcenet uit 2015 die ons overtuigde dat dit verhaal in een multimediale vorm zou werken. Claudel werkt met uitvoerige beschrijvingen en wisselt vaak tussen heden en verleden, wat de vertaalslag naar een opera niet vanzelfsprekend maakt. Een ander medium vraagt een andere manier van vertellen. Larcenet inspireerde ons om de uitdaging aan te gaan. We begonnen na te denken hoe we met muziek en een eigen visuele taal het verhaal op een nieuwe manier konden brengen.

FABRICE MURGIA Ik vond de graphic novel interessant omdat die toonde hoe we een goed ritme in het verhaal konden krijgen, wat cruciaal is voor een opera. Ook geeft Larcenet een mooie visuele vertaling aan de vele beschrijvingen in het boek. In de opera kunnen we nog een stap verder gaan door een muzikale laag toe te voegen. Voor het libretto zijn we vertrokken van Claudels originele tekst. Na een werksessie kwamen we uit op 22 scènes die de logica van het boek volgden. Op basis van de dialogen uit die bewuste passages maakte Daan een eerste versie van het libretto, die ik hier en daar herschreef: Claudels zinnen zijn soms gewoonweg te lang om in zanglijnen om te zetten. Daarmee begon Daan te componeren. Hij liet me op tijd en stond zaken horen en ik werkte ondertussen aan het regieconcept.

DAAN Ik kon al veel muziek horen tijdens het schrijven van het libretto. De partituur is een beetje Wagneriaans geworden: ik heb verschillende motieven ontwikkeld en specifieke instrumenten toegeschreven aan personages. Zo heb ik muziek voor de oorlog die voor de komst van de Anderer het dorp teisterde en muziek voor Brodecks gevangenschap in die periode, ik heb een thema voor Brodecks geliefde Emélia, enzovoort. De toeschouwer zal tijdens het luisteren geleidelijk de auditieve verbanden ontdekken, wat helpt om de chronologie van het verhaal te volgen en de gewelddadige ondertoon van bepaalde conversaties te voelen. Ook zitten in de partituur knipogen naar andere opera’s. Ik ben ervan overtuigd dat de muziek de operaliefhebbers zal bevallen. Ze is zeer expressief en lyrisch en bevat opera-elementen waarvan grote componisten al getoond hebben dat ze effect hebben.

‘L’Anderer était un miroir: sans prononcer le moindre mot, il renvoyait à chacun son image.’

'De Anderer was een spiegel: zonder een woord te zeggen, liet hij ieders evenbeeld zien.’

FABRICE In de opera portretteren we de Anderer als een intrigerende vreemdeling die aankomt in een dorp dat net uit een oorlogstijd komt waarin het onderdrukt werd door een agressieve bezetter. De Anderer wordt niet vertolkt door een zanger, maar door acteur Josse De Pauw. Dat maakt van de Anderer ook voor de operawereld een zonderlinge indringer, hij communiceert niet op dezelfde manier als de rest op de scène. De charismatische figuur heeft iets magisch. Hij kan goed overweg met kinderen, heeft een vreemde kledingstijl, schrijft vanalles op in een boekje, praat met zijn paard en ezel maar eerder weinig met de dorpelingen… Op een of andere manier komen de dorpsbewoners op het punt dat ze collectief hetzelfde negatieve beeld van hem krijgen en hem vermoorden. Dan stellen zich twee vragen: waarom is dat gebeurd en hoe zal een collectief zich die gewelddadige gebeurtenis herinneren?

DAAN Omdat er zo’n sprookjesachtige, mysterieuze sfeer rond de Anderer hangt, zet ik instrumenten zoals de harp, celesta en vibrafoon in om zijn klankwereld op te roepen. Het krachtigste aan de Anderer is dat we totaal geen idee hebben waar hij vandaan komt. Wat wel duidelijk wordt, is dat hij iemand is die iedereen confronteert met het verleden. Met weinig woorden komt hij de waarheid tonen, het ware gezicht van de dorpsbewoners. Voor zij die net een traumatische oorlogsperiode achter de rug hebben, is dat misschien té confronterend. De sfeer kan snel omslaan als mensen dingen te zien krijgen waarvan ze liever wegkijken.

FABRICE Om het verleden van het dorp, Brodeck en de Anderer te reconstrueren, gebruik ik live camerabeelden op het podium. Brodeck schrijft een verslag, een solitaire bezigheid die niet heel theatraal is. Met een camera op de scène kunnen we zijn verslag visueel tot leven wekken. Zoals in een filmdocumentaire kunnen we, gestuurd door de muziek, inzoomen op personages en in detail onderzoeken wat er gebeurd is, vertrekkende van het standpunt van de verslaggever. Het debat over hoe we de zwarte bladzijden uit de geschiedenis herinneren en verder vertellen is van alle tijden. Zoals de Anderer de dorpsbewoners een spiegel voorhoudt, kan het theater als spiegel voor de samenleving dienen. Om het met de woorden van Arthur Schopenhauer te zeggen: ‘Niet naar de schouwburg gaan is als je toilet maken zonder spiegel’.

‘Schmutz Fremdër!’

'Vuile vreemdeling!'

DAAN In het boek alludeert Philippe Claudel duidelijk op de gruwelijke gebeurtenissen van WOII en de Shoah. Denk maar aan Brodecks gevangenschap in een concentratiekamp tijdens de oorlogsjaren, de haat tegenover outsiders en de Duitse woordenschat. Ondanks de concrete link met de geschiedenis is het verhaal universeel en allegorisch. Met vreemdelingenhaat, oorlogsgeweld, agressieve mannelijkheid en collectieve trauma’s worden we nog altijd geconfronteerd. Die geest wilden we respecteren. Dat was ook de enige wens van Claudel: hij liet ons alle vrijheid voor de opera-adaptatie, maar wilde niet dat we het verhaal zouden plaatsen in een Duits grensdorpje tijdens de jaren 1940. De universele kracht van muziek helpt om het verhaal open te trekken naar andere contexten.

FABRICE Voor de scenografie hebben we ervoor gekozen inderdaad niet expliciet te verwijzen naar WOII. Alles speelt zich af in de ruimte waarin Brodeck zijn verslag schrijft, waarbij de dorpsbewoners als in een soort volkstribunaal toekijken hoe hun proces wordt gemaakt. Ze zien eruit alsof ze net uit een vernietigende ramp komen: hun outfits zijn samengesteld uit kledingstukken die ze gevonden hebben tussen de puinresten. Ze zijn in overlevingsmodus en proberen opnieuw te beginnen, maar die oude kledij dragen ze nog steeds met zich mee. Op die manier hoop ik dat het publiek het verhaal kan verbinden met andere historische en actuele gebeurtenissen. Tegelijkertijd ervaren we hoe Brodeck, de ‘regisseur’ van de reconstructie, geconfronteerd wordt met de persoonlijke trauma’s die een grote maatschappelijke ramp onvermijdelijk met zich meebrengt.

‘Les morts ne quittent jamais les vivants.’

'De doden verlaten nooit de levenden.'

DAAN Het dorp wil graag het verleden laten rusten en met het verslag de zaak afronden, terwijl Brodeck niet kan vergeten. Ik heb zelf geen oorlogstrauma, maar ik kan me voorstellen dat erover zwijgen voor velen de enige uitweg is. Maar zolang er mensen zijn die hebben meegemaakt wat met de doden is gebeurd, kunnen zij onmogelijk volledig vergeten worden. Zolang er levende mensen zijn, onthouden we. In de voorstelling spelen de kinderen, de volgende generatie die de collectieve trauma’s van hun voorgangers erven, een belangrijke rol. Er schuilt hoop in die generatie: zij kunnen de krampachtige houding van hun ouders overstijgen en kunnen het verleden wel een plaats geven. Herinneren en accepteren is de sleutel tot de toekomst.

FABRICE De opera Brodeck gaat over de onmogelijkheid het verleden als waarheid te reconstrueren, over de moeilijkheid om alles te begrijpen en te aanvaarden. Ik merk dat een deel van het operapubliek naar een voorstelling komt om te genieten van de muziek en het verhaal te begrijpen. Dat laatste is net datgene waarmee Brodeck worstelt. Daar zal ook het publiek mee geconfronteerd worden.

Foto top: Fabrice Murgia ©Annemie Augustijns
Video: Mario De Munck