Ersan Mondtag: Van Wonderkind tot Visionaire Opera-Regisseur

Portret van de artiest als jongeman

door Ilse Degryse, vr 15 nov 2024

Met Salome van Richard Strauss keert regisseur Ersan Mondtag terug naar Opera Ballet Vlaanderen. In enkele jaren groeide hij uit tot een van de meest toonaangevende regisseurs in Europa. Hoe? Dramaturg Till Briegleb neemt ons mee in het fascinerende verhaal van deze visionaire kunstenaar.

De eerste keer dat Ersan Mondtag (°1987) in de media verscheen, was hij amper zeventien. In 2004 ging hij een jaar als uitwisselingsstudent naar Washington. Dat was een primeur: nog niet eerder was zoiets in Duitsland een kind uit de migratie te beurt gevallen. Het nieuws haalde de pers. Meteen stond Ersan Mondtag te boek als wonderkind – en hij greep de kans ook met beide handen.

Zijn grootvader was als gastarbeider vanuit Turkije naar Berlijn gekomen – hierover verderop meer – en zijn vader baatte een café uit in de wijk Neukölln. Kunst en cultuur waren niet aan de orde van de dag in het vijfkoppige gezin waarin Ersan Mondtag opgroeide. De vroegrijpe jongen begreep dat hij zichzelf zou moeten emanciperen om de grenzen van zijn achtergrond te overstijgen. In Washington dompelde Mondtag zich onder in een cultuurbad. Gulzig bezocht hij er de rijke musea. Uren stond hij voor de werken in een poging ze te begrijpen. ‘Het was niet de popcultuur die hem fascineerde, maar de zogenaamde hoge cultuur. Hij wilde leren, leren, leren’, vertelt Till Briegleb. ‘In die tijd heeft hij door veel te luisteren ook de basis gelegd voor zijn kennis van het klassieke muziekrepertoire, wat hem nu zo geschikt maakt als opera-regisseur.’

Till Briegleb is theatercriticus voor de Süddeutsche Zeitung en Theater Heute en sinds 2018 dramaturg voor Mondtags operavoorstellingen. Hij stond hem bij voor Der Schmied von Gent (2020) en Der Silbersee (2021) bij Opera Ballet Vlaanderen en nu ook voor Salome. (Piet De Volder van OBV nam voor de drie producties de muziekdramaturgie voor zijn rekening.)

Briegleb herinnert zich nog goed de eerste voorstelling die hij van Mondtag zag en hoe hij daarvan onder de indruk was. ‘In 2015 bracht Ersan in het Staatstheater Kassel Tyrannis. In die tijd was ik jurylid voor het Berliner Theatertreffen (het belangrijkste Duitse theaterfestival, red.) en ik was er meteen van overtuigd dat we hem moesten uitnodigen. Tyrannis was een bewonderenswaardig debuut. Ersan combineerde performance, video en theater in een stuk zonder tekst, en daarmee vertelde hij een politiek verhaal over hoe mensen reageren wanneer een buitenstaander hun wereld binnendringt. Het werk had ook de typische unheimische sfeer die al zijn stukken kenmerkt.’

Turbo

Till Briegleb wist zijn medejuryleden te overtuigen en de uitnodiging van Tyrannis voor het Berliner Theatertreffen in 2016 zette een turbo op Mondtags theatercarrière. Die was nochtans met horten en stoten begonnen. Briegleb: ‘Ersan had zich na de middelbare school ingeschreven voor de regieopleiding aan de Otto-Falckenberg-Schule in München, maar brak die voortijdig af omdat hij niet kon aarden in het schoolse systeem.’ In plaats daarvan ging hij rebelse performances regisseren op straat met zijn eigen Kapitæl 2 Kolektif. Verkleed in burka’s vatten hij en zijn kompanen bijvoorbeeld post bij de schietstand op het Oktoberfest. In 2014 draaide hij een spotfilm over de Turkse president Erdogan, die zich met een grotesk masker op als machtsgeile despoot opwindt over onflatteuze krantenartikels.

‘Van in het begin heeft Ersans werk een politieke inslag gehad’, vertelt Till Briegleb hierover. Waar dat engagement vandaan komt? ‘Ersan heeft charisma en esprit en hij is buitengewoon geïnteresseerd in wat gaande is in de wereld. Dan kan het, denk ik, niet anders dan dat je een politieke houding ontwikkelt. Maar hij is daar soeverein in en bovenal nooit didactisch. Hij wil met zijn werk wel ideeën aanreiken, maar het politieke en het poëtische gaan steeds hand in hand. Zijn stukken zijn ook altijd erg onderhoudend.’

Mondtag zou na Tyrannis nog twee keer uitgenodigd worden voor het Berliner Theatertreffen, in 2017 met Die Vernichtung (Theater Bern) en in 2019 met Das Internat (Schauspiel Dortmund). Een prestatie van formaat voor een beginnend regisseur, die hem meteen in Duitsland én daarbuiten op de kaart zette. Briegleb: ’Alle intendanten wilden met hem werken. Hij zat op een positieve golf. Ersan heeft in de jaren die volgden geregisseerd voor de grootste podia in Duitsland en na een jaar of vijf was hij klaar om de sprong naar opera te maken.’

Opera

Dat operadebuut kwam er bij Opera Ballet Vlaanderen. Op vraag van artistiek directeur Jan Vandenhouwe – die getipt was door acteur Benny Claessens, een goede vriend van Mondtag – regisseerde hij in 2020 Der Schmied van Gent, een vergeten werk van de Oostenrijkse componist Franz Schreker. ‘Jan heeft zelf een achtergrond als dramaturg en kent het Duitse theater goed. Hij begreep meteen dat hij met Ersan een bijzondere regisseur voor zich had’, zegt Till Briegleb. ‘Het was een logische, volgende stap. Opera opende een nieuw venster voor Ersan. Zijn sterk visuele theaterwerk kon hij transponeren naar het grotere podium dat opera biedt.’

Voor Der Schmied von Gent bedachten Ersan Mondtag en Till Briegleb een ingenieuze update, met een uitdagende (provocerende?) verwijzing naar onze eigen koloniale geschiedenis. Ze trokken de parallel tussen de Zuidelijke Nederlanden die in de 16e/17e eeuw door de Spanjaarden onderdrukt werden en het geweld dat Leopold II en zijn onderdanen 300 jaar later aanrichtten in hun kolonie Congo. Het slachtoffer was zelf dader en geweldenaar geworden, zo lieten ze het Belgische publiek verstaan. Het dramatische hoogtepunt in de voorstelling was de inlassing van de moedige speech van Patrice Lumumba na de onafhankelijkheidsverklaring van Congo in 1960 – terwijl het hoofdpersonage Smee (die in de huid van Leopold II was gekropen) op de achtergrond Brusselse wafels stond te bakken (die geur!).

‘Ersans doel is een opulent schouwspel te creëren waar mensen graag naar kijken en waarlangs hij toch ideeën en attitudes over de samenleving van vandaag overdraagt’

— Till Briegleb

Pers en publiek reageerden wild enthousiast, en veel had te maken met het exuberante decor waarin de opera speelde – een sprookjesachtig kasteel – en de kleurrijke kostuums die de zangers droegen. (Voor het decorontwerp won Mondtag een prestigieuze Oper! Award.) Briegleb: ‘We proberen telkens een kloppend universum te scheppen waar dingen samenkomen die op het eerste gezicht niet verbonden lijken, maar die uiteindelijk toch alles met elkaar te maken hebben – omdat dat in de echte wereld ook zo is. Ersans doel is een opulent schouwspel te creëren waar mensen graag naar kijken en waarlangs hij toch ideeën en attitudes over de samenleving van vandaag overdraagt. Hij probeert een nieuw narratief te brengen voor de tijd waarin we vandaag leven. In zijn esthetiek accepteert hij geen beperkingen.’

Waar Ersan Mondtag zich evenmin door laat begrenzen, zijn de traditionele genderrollen, die zeker in de operawereld nog robuust aanwezig zijn. Dat zag je bijvoorbeeld in zijn enscenering in 2021 van Der Silbersee, een opera van Kurt Weill, waarvoor Mondtag ook de scenografie ontwierp. Zelf omschreef hij Der Silbersee als ‘een queer opera’ en in de ontroerende slotscène liet hij het hoofdpersonage Olim in een zwart leren pak (rol van Benny Claessens) opgaan in zijn gay liefde voor Severin (Daniel Arnaldos) in een roze matrozenoutfit. ‘In Ersans werk zie je vaak vrouwen mannenrollen vertolken en omgekeerd’, zegt Briegleb. ‘Het is opnieuw een manier om grenzen te doen vervagen en om het thema van diversiteit aan te kaarten, op een niet-didactische manier. Ersan wil alle vormen van seksualiteitsbeleving op de scène brengen. Het podium geeft die vrijheid immers; mensen kunnen er in de huid van iemand anders kruipen en zich gedragen zoals ze willen.’

Razendsnel

Werken met Ersan Mondtag gaat razendsnel, vertelt Till Briegleb. ‘Voor Salome had ik het idee om het verhaal te brengen in een set die geïnspireerd is door de sovjet-architectuur zoals je die in vazalstaten zoals Wit-Rusland ziet. Ersan is heel goed in het ontwerpen van decors en het bedenken van beelden. Amper een half uur nadat ik mijn concept had toegelicht, stuurde hij me veertig, vijftig schetsen door, die hij met de hulp van artificiële intelligentie had gemaakt. Ersan heeft ook een talent om artistieke teams rond zich te verzamelen en het beste uit mensen te halen. Hij kan het verdragen als hij tegengesproken wordt, door de dramaturg bijvoorbeeld of door de muzikanten of dirigenten met wie hij samenwerkt.’

Wat brengt de toekomst? Naast het werk bij OBV creëerde Ersan Mondtag onder meer Antikrist (2022, Deutsche Oper Berlin), Der Freischütz (2022, Staatstheater Kassel), Der Vampyr (2022, Staatsoper Hannover) en L’heure Espagnol (Gianni Schichi, 2024, Teatro dell’Opera Rome). Wat volgt? Werkt hij aan een oeuvre? Gaat het een richting uit? ‘Iedereen weet dat je als operaregisseur niet zomaar je eigen titels kan uitkiezen, maar dat intendanten je benaderen met een voorstel’, zegt Till Briegleb. ‘De eerste uitnodigingen kwamen er op basis van zijn theaterwerk en waren opera’s die matchten met het sprookjesachtige en het unheimliche, met het horrorelement daarin. Dat ging tot op zekere hoogte ook op voor Der Freischütz en Der Vampyr. Nu, echter, krijgt Ersan ook titels uit het grote opera-repertoire aangeboden. We zijn momenteel onder meer bezig met La forza del destino van Verdi voor de Opera National de Lyon.’

2425 SAL Mondtagc Thomas Meyer OBV 240228tm06

Hasan Aygün

Tot slot, zoals beloofd, nog even terug naar de Turkse grootvader.Afgelopen zomer (en nog tot 24 november 2024) gooide Ersan Mondtag hoge ogen op de zestigste Biënnale van Venetië, waar hij samen met de Israëlische multimediartieste Yael Bartana het Duitse paviljoen mocht inrichten. Zijn werk, dat als titel Monument eines unbekannten Menschen kreeg, is een ode aan die grootvader, Hasan Aygün, die in 1968 uit de omgeving van Ankara naar West-Berlijn emigreerde om er in een Eternit-fabriek te werken. Hij overleed kort nadat hij met pensioen was gegaan aan een door asbest veroorzaakte longkanker. De belofte van een beter leven was een uitgesteld doodvonnis geworden.

Met dit erg persoonlijke werk zette Ersan Mondtag opnieuw een stap in zijn al bijzonder rijke carrière – en hij is nog altijd maar 37 jaar. Till Briegleb: ‘Hoewel de thema’s van immigratie en isolatie van bij het begin in zijn werk aanwezig waren, wilde Ersan nooit beklemtonen dat hij van Turkse afkomst was. Als hij in een panelgesprek bijvoorbeeld werd aangekondigd als een Turkse regisseur, corrigeerde hij dat en zei hij: neen, ik ben een Duitse regisseur.’ Om die reden veranderde hij ook zijn naam van Ersan Aygün naar Ersan Mondtag, wat een letterlijke vertaling is uit het Turks naar het Duits (‘Ay’ betekent maan en ‘Gün’ dag in het Turks). Briegleb: ‘Ersan heeft tijd nodig gehad om zijn eigen verhaal te vertellen, maar ik denk dat we het in zijn volgende producties meer en meer zullen horen.’

Opera nieuwe productie